Η Ιερά Μονή Παναγίας Βαρνάκοβας, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι ένα από τα ιστορικότερα Μοναστήρια της Ελλάδας. Ιδρύθηκε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, το έτος 1077, από τον Όσιο Αρσένιο τον Βαρνακοβίτη και γρήγορα ανεδείχθη σε θρησκευτικό κέντρο μεγάλης ακτινοβολίας, θέση που διατηρεί μέχρι και σήμερα, αποκαλούμενη “η Αγία Λαύρα της Ρούμελης”. Το χαρακτηριστικό της όνομα, Βαρνάκοβα ή Βερνίκοβα (ή Βερνίκωβα), είναι πιθανόν σλαβικής (σερβικής ή ρωσικής) προέλευσης.
Κατά το έκτο έτος της επανάστασης (1826), λίγες εβδομάδες μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου, δύναμη 4.000 ανδρών του Κιουταχή, προελαύνοντας προς τα ανατολικά, πολιορκεί την Βαρνάκοβα. Ηγούμενος είναι τότε ο Κοσμάς Θεοχάρης. Μαζί με τους μοναχούς, μέσα στο μοναστήρι βρίσκονται αρκετοί οπλαρχηγοί της περιοχής και όχι μόνο (π.χ. Κίτσος Τζαβέλας). Η πολιορκία κρατάει ημέρες, ωστόσο οι Τούρκοι αδυνατούν να καταλάβουν το μοναστήρι. Ύστερα από επανειλημμένες προσπάθειες εκπόρθησης των οχυρώσεών του χωρίς επιτυχία, αποφασίζουν μυστικά να σκάψουν υπόγεια, κάτω από τη Μονή, με σκοπό να την ανατινάξουν. Το μυστικό τους προδίδεται, όμως, στους μοναχούς από έναν Αλβανό και στις 26 Μαΐου αποφασίζεται έξοδος, η οποία και πραγματοποιείται, με απώλεια δύο μοναχών και ενός λαϊκού. Η Βαρνάκοβα, έπειτα, ανατινάζεται από τους Τούρκους, για να ξαναχτιστεί μετά από πέντε χρόνια, το 1831, με (μάλλον προσωπική) επιχορήγηση 1.800 φοινίκων από τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος θεωρείται δεύτερος κτήτωρ της Μονής.
Ο αριθμός των υπερασπιστών τής I. Μονής ήσαν μόνο 150 παλληκάρια, που πρόφτασε κι έστειλε ο Καραϊσκάκης για την άμυνα τής Μονής, και 20 – 25 Μοναχοί. Οι τούρκοι 4.000! Ο εξοπλισμός των Ελλήνων ήταν υποτυπώδης, οι τούρκοι πάνοπλοι. Επί πλέον διέθεταν πυροβολικό. Ένα μεγάλο κανόνι στήθηκε απέναντι στην κεντρική Πύλη της Μονής, το όποιο χτυπούσε ανελέητα τα τείχη της.
Κι όμως, η Χάρις της Παναγίας δεν τούς άφηνε να κατακτήσουν το Μοναστήρι Της.
Επί 23 ήμερες, από 3 Μαΐου έως 26 Μαΐου τού 1826, παρατηρούσε κανείς κάτι το θαυμαστό. Οι τουρκικές έφοδοι κατέληγαν πάντα σε υποχώρησι.
Η ανθρωποθάλασσα, πού εκινείτο κατά τού ιερού Μοναστηριού, εσύρετο πάλι προς τα πίσω με φοβερές απώλειες. Θύμιζε την πλημμυρίδα και την άμπωτι τής θαλάσσης! Ένα συνεχές θαύμα 23 ήμερων, πού γινόταν εν μέσω κωδωνοκρουσιών, ψαλμών και προσευχών, οι όποιες αναμιγνύοντο με την αντάρα τού πολέμου.
Όλοι οι Έλληνες τής Στερεάς αλλά και τής Πελοποννήσου, παρακολούθησαν με κομμένη ανάσα την πολιορκία τής Βαρνάκοβας.
